Özbekistan Cumhuriyeti, Orta Asya'da, SSCB çöküşüyle birlikte 20 Haziran 1990 da
ege-menliğini 1 Eylül 1991 de de bağımsızlığını almıştır.
Özbekistan'da Kongrat, Nagman, Mangıt, Toyaklı, Savay,
Barın, Üç Urug,Burgut, Arlat, Kanglı, Baştaş, Karakalpak gibi boylar
bulunmaktadır ve bunlar Özbekistan'ı oluşturmaktadırlar. Yüz ölçümü Türkiye’nin
yarısı kadardır.Nüfusu 32 Milyon dur.Başkenti Taşkent’in nüfusu 3
milyondur.Nüfusunun çoğu Müslümandır %10 kadar Rus yaşamaktadır.Resmi diller
Özbekçe,Rusça ve Kara Kalpak Türkçesidir. Özbekistan’ın Denize kıyısı yoktur. Kazakistan,
Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan ile sınırı vardır.
Tarihi kaynaklara göre Özbekistan ismi Altun Orda Beyi Özbek'in adından
gelmektedir. Özbek Han 1313-1340 de Altun Ordu Devletinin başına geçer. Böylece
de bu birliğe Özbekler denir. Daha sonra da belli bir Türk topluluğunun adı
olarak kullanılır. Özbekçe Uygur Türkçesi ile Çağatay bölümüne girer. Yapılan
bir araştırmada Altun Orda Hanlığını kuran ünlü hükümdar Cengiz Hanın Torunu
Batu Handır. 1319 da Tuna boylarına ve Edirne'ye kadar gelir. 1335 de ise
Azerbaycan seferine çıkar.
Bu dönemde bütün Kıpçak boylarında Türkçe konuşukluğu bilinir. 1428-1468
tarihleri arasında Özbekler bir biriyle çok yakın dayanışma içine girmişler ve
1500-1510'da Maveraünnehir bölgesini ele geçirmişlerdir. Ancak 1740'ta Iran
Hükümdarı Buharayı ele geçirmiş ve buradaki Özbek Hanlığına son venniştir.
Buhara'nın başına 1753'te Muhammed Rahim geçmiş bu dönem 1920 ye kadar
sürmüştür.
 |
| BUHARA |
 |
| BUHARA KALESİ |
 |
| BUHARA |
 |
| CHARVAG GÖLÜ |
 |
| SEMERKAND REGİSTAN MEYDANI |
 |
| GUR EMİR MEDRESESİ |
 |
| İSMAİL BUHARİ CAMİİ |
 |
| TAŞKENT BAĞIMSIZLIK MEYDANI |
 |
| TAŞKENT BAĞIMSIZLIK MEYDANI |
 |
| BUHARA |
 |
| SEMERKAND REGISTAN MEYDANI |
 |
| SEMERKAND TİREN İSTASYONU |
 |
| TAŞKENT NOVAİ TİYATROSU |
 |
| TAŞKENT EMİR TİMUR MEYDANI VE HEYKELİ |
Khazret Sultan tepesi 4643 metre ile ülkenin en yüksek
noktasıdır.
Aral Gölü Özbekistan’ın en büyük, dünyanın 4.
büyüğüdür
Kızıl Kum çölündeki Muruntau altın madeni dünyanın en
geniş alana yayılmış altın madenidir.
Dünyanın en büyük 4. Altın üreticisidir.
Dünyanın en büyük 5. Pamuk üreticisidir.
Dünyanın en büyük 7. Uranyum yataklarına sahiptir.
Doğal gaz ve petrol yatakları sayesinde enerji olarak
kendi kendine yeten bir ülkedir.
1977 yılında yapılan metrosu ile Orta Asya ülkelerinde
ilk metroya sahip olmuş ülkedir.
Taşkent metrosundaki bazı duraklar Moskova metrosu
gibi oldukça süslü duraklardır.
Ülkede erkekler ile kadınların el sıkışmasının hoş
karşılanmaması Özbekistan hakkında bilmemiz gereken önemli bir bilgidir.
Erkeklerin el sıkışırken sol ellerini kullanması
hakaret olarak kabul edilir.
Bir erkek bir kadını elini kalbinin üstüne koyarak
selamlar.
Genç kızlığa geçişin ilk şartı üstü desenli tandır
ekmeği yapmayı öğrenmektir.
Kutsal olarak kabul edilen ekmek her evde bulunan
tandırlarda yuvarlak kalıplar kullanılarak yapılır, üstü desenlerle ve susamla
süslenir.
Özbekler ekmeğin ters konulmasının kötü şans
getireceğine inanırlar.
Meşhur Özbek pilavı M.Ö 4 yüzyıldan beri
yapılmaktadır.
Özbek pilavı tarifi ünlü filozof ve tıp bilgini İbn-i
Sina ‘nın kitaplarına girmiş olması Özbekistan hakkında mutfağı ile ilgili
önemli bir bilgidir.
Yapıldığı yöre ve eklenen malzemeye göre 100’den fazla
Özbek pilavı çeşidi vardır.
Sadece kadınlar değil, erkeklerde bu pilavı pişirmeyi
bilir.
Eve misafir geldiğinde pilavı evin erkeği pişirir.
Özbekler pilavın yanında sadece yeşil çay içerler.
Dünyanın en tatlı kavunlarını yetiştirdiklerine
inanmaktadırlar.
İnsanların gece aynaya bakarsa güzelliklerini
kaybedeceklerine inanılır.
Bekaret çok önemlidir.
Eşcinsellik kabul edilmez.
Nasreddin Hoca’yı en az biz Türkler kadar
sahiplenirler ve mitolojik bir karakter olarak çok daha eskiye
tarihlerler.
Türkiyede 1500 civarı Nasreddin Hoca hikayesi
anlatılırken bu sayı Özbekistan’da 3000’dir.
SEMERKAND
Orta
Asya’nın en eski kentlerinden biri olan Semerkand’ın
kuruluşu M.Ö. 400 yılına kadar (adı Marakanda) uzanır. Semerkand, Zerafşan
Irmağı’nın aşağı çığırına birkaç km. uzaklıkta, deniz seviyesinden 320 m.
yükseklikte, büyük bölümü lös toprakları üzerinde kurulmuştur.
Semerkand, yüzyıllarca
gezginlerin hayal gücünü harekete geçirmiş, “dünyanın güneşe dönük en güzel
yüzü” olarak anlatılagelmiştir.16 Tarih öncesi zamanlardan
beri, Semerkand’ın kıyısında kurulu olduğu Zerafşan Irmağı’nın vadisinde
insanlar yaşayagelmiştir. Mitolojiye göre, kent, M.Ö. 5. yüzyılda Sogd Kralı
Afrasyab tarafından kurulmuştur.
Bugün Afrasyab’ı örten
toprak yığınları henüz tamamen kazılmamışsa da, oradaki müzede bulunan bazı
nesneler, Afrasyab’a 2500 yıl öncesinde bile neden “Yeryüzü’nün Merkezi ve
Dünyanın Pırıltılı Zirvesi” denildiğini göstermektedir.17 M.Ö. 329’da Büyük
İskender’in işgaline uğrayan Semerkand, M.S. 6. yüzyılda Orta Asya Türklerinin,
8. yüzyılda Müslüman Arapların egemenliği altına girmiştir. İslam devrinde
şehir en parlak dönemini yaşamıştır.
O dönemlerde Semerkand,
Türkistan’ın en büyük yerleşim
birimidir. Bu büyüklüğünü, coğrafi konumunun elverişli olmasına, verimli
topraklara sahip olmasına ve ticaret yollarının kesişme noktasında yer almasına
borçludur. Cengiz Han’ın istilasından önce şehirde 100 bin aile yaşamaktaydı.
Buna göre de Semerkand’ın nüfusunun 500 ile 600 bin dolayında olduğu söylenebilir.
Moğol Hükümdarı Cengiz Han, 1220 yılında şehri yerle bir etmiştir.
1365’te Timur bu kenti,
devletinin başkenti yapmıştır. Semerkand’da çok sayıda tarihi eser
bulunmaktadır. Medreseler, türbeler, külliyeler ve camiler şehrin her tarafına
yayılmıştır. 1437’de Uluğ Bey tarafından yaptırılan ve kalıntıları 1908’de
ortaya çıkartılan gözlemevi, Semerkand’ın geçmişte büyük bir bilim ve teknik
şehri olduğunu ortaya koymaktadır. Semerkand, Orta Asya’da gerçek bir İslam
medeniyetinin müzesi gibidir.
Ne var ki, Semerkand
şehri, 1964’te büyük bir su baskınına uğramış, baskında çok sayıda bina
yıkılmıştır. Yıkılan şehir, günümüz mimarisine uygun bir şekilde yeniden inşa
edilmiştir. Bu nedenle tarihi yapılar dışında, 1964 yılı öncesine dayanan pek
fazla bir yapıya rastlanmaz. Semerkand’da Kumlu Meydan (Registan Meydanı) ve
Medreseler, şehrin birer simgesi halindedir. Bu meydanda 15 ve 17. asırlar
arasında yapılmış üç önemli medrese vardır. Bunlardan ilki 1417-1428 yıllarında
yapılan Timur’un torunu Uluğ Bey Medresesi’dir.
BUHARA Zerefşan Irmağı’nın Kızılkum Çölü’nde yer
alan Buhara şehrinin M.S. I. yüzyılda kurulduğu tahmin edilmektedir. 907’de
Müslüman Araplar tarafından fethedilen Buhara şehri, Orta Asya’da Semerkand ile
birlikte, önemli bir kültür, sanat ve ticaret merkezi olmuştur. Daha sonra
Semerkand gibi çeşitli işgallere ve yıkımlara maruz kalmıştır. Ancak şehrin
planı çok az değişmiştir. 10. yüzyılda, Buhara en parlak dönemini yaşamıştır.
O dönemde şehir, çok
geniş bir sur içindeydi ve 11 kapısı vardı. Çok geniş ve taş ile döşemeli
sokakları, muntazam ev ve köşkleri ile dikkat çekerdi. Ortaçağ’da Buhara, 360
cami ve 113 medresesiyle Müslümanlar için Mekke’den sonra ikinci İslami öğrenim
merkeziydi.20 16. yüzyılda Özbek kökenli olan Şeybanilerin eline geçmiş ve Buhara
Hanlığı’nın başkenti olmuştur.
Şehrin göbeğini
oluşturan eski kent, camiler, medreseler, türbeler, çarşılar ve düz damlı
kerpiç evleriyle tanınır. Buhara Kalesi de önemli bir yapıdır. Miri Arap
Medresesi, çevresi parke taşlarıyla süslenmiş geniş bir avlu içinde, 288
kubbeyle örtülü birkaç katlı galerileriyle dikkat çekmektedir.
Fergana vadisinin batısında yer alan
Hokand, 10. yüzyılda Havakend adıyla kurulmuştur. Doğu Türkistan ve oradan
Çin’e ve Hindistan’a giden önemli kervan yolları üzerinde kurulmuş olan kent,
13. yüzyılda Moğol akınları sonucunda yerle bir edilmiştir. Hokand Hanlığı
tarafından 1732’de inşa edilen bir kalenin çevresinde hızla gelişen Hokand,
1740’ta aynı hanlığın başkenti olmuştur. Hanlık döneminde önemli bir ticaret
merkezi olan Hokand, 300’ü aşan camileri ve medreseleriyle, Orta Asya Müslüman
dünyasının önemli bir dini kenti merkezi konumunu üstlenmiştir.
Görüldüğü üzere, çok
eskilere dayanan, son derece gelişmiş bir kültür ve tarihi zenginliğe sahip
olan Özbekler, Moğol İmparatorluğu’ndaki Türk kabilelerinin bir karışımından
doğmuştur. Tarihte Özbek adına ilk kez 13. yüzyıl sonunda rastlanılmaktadır.
Cengiz Han’ın kurduğu Moğolİmparatorluğu’nun Altınordu Devleti’ne
mensup Türk kökenli boylardan biri Fergana vadisindeki Türklerle birleşerek bu
tarihten sonra Özbek Han’ın adıyla (1282-1342) anılagelen Özbek devleti’ni
kurmuşlardır.
Diğer Orta Asya
milletleri gibi uzun süre Moğol İmparatorluğu’nun egemenliği altında yaşayan
Özbeklerin, tarihte siyasi bir güç olarak yükselmeleri daha sonraki yüzyıllarda
gerçekleşmiştir. Ebu’l Hayr Han’ın liderliğinde 1428 yılında bağımsızlıklarını
ilan etmişlerdir. Timurlu prenslerin taht kavgalarından istifade eden Ebu’l
Hayr Han, Ebu Sa’id’e yardım ederek 1451’e kadar Türkistan’ın yarısına hakim
olmayı başarmıştır. Fakat, Özbeklerin gösterdiği bu başarı, kuvvetli moğol
kabilelerinden Kalmuklar ile Oyratların dikkatini çekmiş ve onları kıskançlığa
sevk etmiştir.
1456’da Kalmukların, bir
sene sonra da Oyratların hücumlarına uğrayan Özbek
Türkleri büyük zayiatlar vermişlerdir. 1468’de Moğollarla
yaptığı harbi kaybeden Ebu’l Hayr Han ölünce yerine oğlu Şah-Budak Han
geçmiştir. Şah-Budak Han’ın bütün gayretlerine rağmen içinde bulundukları
durumdan bir türlü kurtulamayan Özbeklerin kaderi o devrin büyük alimlerinden
biri olan Mevlana Muhammed Hitayi’den feyz almış olan Şah-Budak’ın oğlu
Muhammed Şeybani’nin Buhara’dan dönmesi ile değişmiştir.
Komşularının bir ara iç
mücadelelerle meşgul olmalarından istifade eden Muhammed Şeybani Han
(1500-1510), Özbekleri yeniden toparlamış ve Maveraünnehir’in kuzey kesimini
kontrolüne almaya muvaffak olmuştur. Bir müddet sonra Timurlulardan Babür
Şah’ın (1504-1530) kuvvetlerini de yenen Muhammed Şeybani Han 1500 senesinde
hükümdarlığını ilan etmiştir. Özbek Türklerinin 16. asrın başlarında Timurluların
hakimiyetini ortadan kaldırarak Türkistan’a hakim olmaları, Türk tarihinde yeni
bir dönemin başlangıcı olmuştur. Özbekler,
çok kısa bir süre içerisinde hakimiyetlerini bütün Orta Asya’ya yayarak büyük
bir kuvvet haline gelmişlerdir.
Osmanlı İmparatorluğu
ile ilk ilişkileri, Safevi Devleti’ne karşı savaşırlarken 16. yüzyılın
başlarında gerçekleşmiştir. Osmanlılardan harp malzemesi ve askeri yardım almışlardır.25
Fakat Özbekler, Şah İsmail ve Babür Şah’ın istilasından sonra aralarındaki
bölünmeleri engelleyemediler ve küçük devletlere bölündüler.
Buhara Emirliği, Hokand
ve Hive Hanlıklarının hükümranlığındaki bölgeler bugünkü Tacikistan ve
Özbekistan’ı hemen hemen tümüyle, Kırgızistan’ın ise bir kısmını kapsayacak
şekilde 19. yüzyılın başında, yani Çarlık Rusyası’nın hakimiyetine girmeden
önce bir çatışma alanı haline gelmiştir. Bölünmeler ve sürekli çatışmalar
dolayısıyla 1865’te Hokand, 1868’de Buhara ve 1873’te Hive hanlıkları kolayca
Rus kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir.
Ekim 1917’deki Şubat
Devrimi’nden sonra Mustafa Çokayoğlu’nun Hokand’da Türkistan Özerk Hükümeti
altında kurmaya çalıştığı birlik, Bolşeviklere karşı fazla direnememiş ve
Bolşevikler Taşkent’te ve sonunda bütün Türkistan’da Sovyet gücünü tesis
etmişlerdir. Ekim Devrimi’nin sonrasında 1918’de bu coğrafyada Sovyet yönetimi
altında ve Rusya Federe Cumhuriyeti’ne bağlı olarak kurulan ilk siyasi
birimlerden biri olan Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti kurulmuştur.
Daha sonraları,
Özbekistan SSCB olarak Ekim 1924’te eski Türkistan’ın dahil olduğu topraklarda
federal bir yapı içerisinde yeniden örgütlenmiştir. Mayıs 1925’te SSCB’nin
kurucu cumhuriyetlerinden birisi olmuştur.26 İlk Özbekistan sınırları
içerisinde Buhara ve Hive Hanlıklarının Buhara ve Hive kent ve çevreleriyle
Türkistan Valiliği’nin Amu-Derya, Sir Derya, Semerkand, Fergana yöreleri ve
Tacik Özerk Cumhuriyeti yer almaktaydı.
Daha sonraları, 1929’da
Tacikistan birlik cumhuriyeti
statüsüne yükseltilerek Özbekistan’dan ayrılacaktır. Buna karşın, önce
Kazakistan daha sonra da Rusya içerisinde özerk bölge olarak yer alan
Karakalpak yöresi de 1936’da özerk cumhuriyet olarak 1936’da Özbekistan’a dahil
olmuştur.27 Moskova’daki başarısız darbe girişiminin ardından Özbekistan 31
Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir.
Ulaşım: THY'nin ve Özbek Havayollarının aktarmasız uçuşu 4 saat sürer. fiyatlar gidiş dönüş 550-600 dolar civarındadır.Eğer aktarmalı gitmek isterseniz yolculuk 12 ile 24 saat arasında sürecektir. Asiana Airlines,Aeroflot gibi şirketlerin servisi vardır.
